Dawne rolnictwo i przetwórstwo rolne w powiecie oleskim
Ziemia oleska od dawien dawna miała charakter rolniczy, dominowała gospodarka rolna i leśna. Na tym obszarze przeważają gleby piaszczyste o niskiej bonitacji oraz duże kompleksy leśne. Formy gospodarowania zmieniały się w zależności od okresu historycznego i warunków ekonomiczno – politycznych. Przedstawię zarys zmian, jakie zaszły na oleskiej wsi od 2. połowy XIX w. do końca lat 30-tych XX wieku. Granice przedwojennego powiatu zmieniły się w stosunku do jego obecnego kształtu, dlatego, pisząc o powiecie oleskim, będę miał na myśli tę jego część, która obejmuje gminy: Olesno, Radłów, Gorzów Śl., Dobrodzień i Zębowice. Do tej pory nie ma żadnego całościowego opracowania tego zagadnienia.
Okres ten charakteryzował się wieloma zmianami, zarówno w obszarze społecznym, jak i ekonomicznym. Kończył się okres uwłaszczenia chłopów, wolność osobista nic nie kosztowała, natomiast cena wykupu gruntów potrzebnych do samodzielnego gospodarowania i utrzymania rodziny była bardzo wysoka. Wpędziło to wiele rodzin chłopskich w biedę, mieli co prawda własną ziemię - niewielkie poletka, prymitywne narzędzia, jednak niska wydajność osiąganych plonów nie zapewniała ekonomicznej stabilności. W tym okresie wzrosła znacznie liczba ludności, nadmiar rąk do pracy zmusił wielu do emigracji zarobkowej do Europy Zachodniej oraz za ocean – do Teksasu, tzw. wyjazdy na „Saksy za chlebem”.
W latach 1871 - 1939 z powiatu oleskiego wyemigrowało z tego powodu 44 830 mieszkańców. (F. Hawranek, Głos Olesna s. 71, 1967r.). Na procesie uwłaszczenia zyskali właściciele majątków. Co prawda skończyła się darmowa praca chłopów, jednak za sprzedaż części swych gruntów pozyskali znaczne środki finansowe. Pozwoliło im to na przekształcenie majątków ziemskich w przedsiębiorstwa rolnicze oparte na zasadach ekonomicznych, bazujących na produkcji rolnej, hodowli, gorzelniach, cegielniach, gospodarce leśnej. Otworzyły się też nowe, duże rynki zbytu związane z dynamicznym rozwojem miast górnośląskich. Hodowlę owiec zastąpiono stopniowo hodowlą bydła i trzody chlewnej. Do 1860 roku w majątku radawskim i dobrach zębowickich hodowano ponad 1600 sztuk owiec. Budowa linii kolejowych, sieci dróg, rozwój handlu umożliwiły szybszy transport i zbyt produktów rolnych. Jak ważny był transport kolejowy, przedstawię na przykładzie uruchomionej w 1868 r. roku linii kolejowej Tarnowskie Góry – Kluczbork, która przebiegała przez Zębowice. Właściciele majątków w Radawiu i Zębowicach zabiegali aż w ministerstwie przemysłu w Berlinie, aby przesunąć stację kolejową o 1,5 km w kierunku Radawia po to, by ułatwić wywóz produktów rolnych, mleka i warzyw do Tarnowskich Gór. Udzielona zgoda była jednak bardzo kosztowna. Postęp techniczny (wykorzystanie lokomobili), melioracje pól, budowa nowoczesnych zabudowań gospodarczych, wprowadzenie nawozów sztucznych, środków ochrony roślin umożliwiły wzrost wydajności i efektywności. Osoby zatrudnione w majątkach ziemskich uzyskały status pracownika rolnego.
W naszym powiecie było kilkadziesiąt (od 30 do 40) większych lub mniejszych majątków ziemskich. Do 1929 roku w ramach majątków istniały samodzielne obwody dworskie jako samodzielne jednostki administracyjne, które po reorganizacji od 1.01.1929 r. zostały włączone do obwodów gmin wiejskich. Dokładne wykazy wszystkich majątków, folwarków i rewirów leśnych były zawarte w Schlesisches Güter - Adresbuch/Spisie śląskich majątków ziemskich. Dane te były aktualizowane i co jakiś czas publikowane. Większe posiadłości były w tym spisie podzielone na poszczególne majątki/dobra/folwarki (Rittergut/Vorwerk) i rewiry leśne (Forstbezirk) - na przykład w „Dobrach zębowickich” należących do księcia raciborskiego wyszczególniono: majątki w Zębowicach, Pruskowie, Poczołkowie, Osiecku, Turzy oraz rewiry leśne Knieja, Osiecko, Leśna, Wachów (po II wojnie światowej upaństwowione rewiry leśne przekształcono w leśnictwa). W naszym powiecie swoje posiadłości/majątki miały: ród Hohenzollernów - królów pruskich i cesarzy niemieckich (Sternalice, Psurów, Kościeliska, Borki, Karmonki), ród Wettynów – królów saksońskich (posiadali Dobra dobrodzieńskie od 1884 do 1927 r.) oraz wiele innych znakomitych rodów: na przykład książę Hohenlohe-Oehringen, von Studnitzowie, v.Gesslerowie, v. Panwitzowie, v. Aulockowie. Wiele majątków/folwarków było dzierżawionych lub kierowanych przez zarządców/inspektorów w imieniu właściciela. Łączna powierzchnia użytków rolnych należących do majątków ziemskich wynosiła ok. 36 000 ha, co stanowiło prawie 50% powierzchni pól, łąk i pastwisk w powiecie (dane z okresu międzywojennego). Gospodarką leśną (pozyskaniem drewna, hodowlą i uprawami) zajmowali się nadleśniczowie i leśnicy zatrudniani przez poszczególnych właścicieli. Majątki ziemskie dawały zatrudnienie mieszkańcom okolicznych wsi w pracach polowych, hodowli, w tartakach, cegielniach, gorzelniach, zimą głównie na zrębach i przy wywózce drewna. Były to największe zakłady pracy w przedwojennym powiecie. Niektóre majątki specjalizowały się w hodowli: np. von Studnitzowie mieli w Świerczach jedną z większych tuczarni - hodowli świń na Górnym Śląsku. Majątek w Starym Oleśnie znany był z uprawy nowych odmian ziemniaków i lnu. Wyhodowane przez Pohla odmiany Prisca i Daros znane były w całych Niemczech. W tych miejscowościach, gdzie istniały pałace, powstały piękne kompleksy parkowe, stawy, zabudowania gospodarcze. Wzbogacały one architekturę i krajobraz wiejski. Właściciele ziemscy budowali lokalne drogi, kupowali sprzęt pożarniczy, zakładali straże pożarne, wspomagali kościoły i budowę szkół. Dla robotników rolnych budowano domy mieszkalne (wiele z nich jest zamieszkałych do dziś).
Przeciwieństwem efektywnych majątków były gospodarstwa chłopskie. Większość rodzin chłopskich żyła w wielkim ubóstwie, często głód i niedostatek zaglądał im w oczy. Rozdrobnienie gospodarstw było znaczne: 51% gospodarstw (ponad 3000) w powiecie miało powierzchnię do 5 ha (średnio 2-3 ha). Od 5 do 10 ha było ok. 18% gospodarstw, natomiast w przedziale 10-20 ha tylko 17%. Duże gospodarstwa powyżej 20 ha stanowiły zaledwie 3% (F. Hawranek, Głos Olesna s. 71, 196). Domostwa i zabudowania gospodarcze były drewniane. Jednak i one stopniowo się zmieniały, powiększały i modernizowały. W okresie międzywojennym XX w. zaczęło dominować budownictwo murowane. Nowo zakładane gospodarstwa były już znacznie większe, co najmniej kilkunastohektarowe. Część gospodarstw specjalizowała się w hodowli bydła lub trzody. Jednym ze znanych hodowców był rolnik Josef Dzierzon z Olesna, którego krowa „Alma” zdobywała nagrody na wystawach bydła. Duże zmiany w gospodarstwach nastąpiły wraz z elektryfikacją i dopływem prądu do poszczególnych domostw. Pierwszymi wioskami, w których zapaliło się światło, były Radawie (1923 r.) i Zębowice (1924 r.) Proces elektryfikacji w powiecie trwał kilkanaście lat. Na polach pracowały woły, konie, krowy. Używano też maszyn rolniczych ( konne kosiarki, kopaczki do ziemniaków, pługi, zgrabiarki i przetrząsacze do siana, siewniki, brony). Większość robót wykonywano ręcznie, pracowały kobiety i dzieci. Pierwsze traktory i nowoczesny sprzęt na polach pojawiły się w latach 30-tych XX w.
Zarówno w majątkach, jak i w gospodarstwach chłopskich, była podobna. Przez długie dziesięciolecia najważniejszą uprawą było żyto (ok. 30% powierzchni pól), kolejno ziemniaki (ok. 22%), owies (ok. 16%), jęczmień, pszenica (3-4%). Buraki cukrowe i pastewne, len oraz inne zajmowały kilka procent powierzchni upraw. Łąki i pastwiska stanowiły ok. 20% użytków rolnych, często na terenach podmokłych. Miało to negatywny wpływ na hodowlę bydła i jakość mleka. Powszechnym zjawiskiem było wypasanie bydła na duktach i łąkach śródleśnych, miedzach i rowach przydrożnych.
W 1894 roku powstały w każdej prowincji państwa pruskiego izby rolnicze. Po I wojnie św. Śląska Izba Rolnicza podzieliła się na 2 części; dolnośląską i górnośląską. W ten sposób powstała Górnośląska Izba Rolnicza w Opolu/Landwirtschaftskammer für Oberschlesien in Oppeln. Przy opolskiej izbie rolniczej powstała stacja ochrony roślin/Hauptstelle für Pflanzenschutz in Oppeln. Do głównych zadań izb rolniczych należało:
popieranie postępu i modernizacji w produkcji rolnej,
zakładanie i prowadzenie szkół rolniczych,
propagowanie stosowania środków ochrony roślin oraz urządzeń do ich stosowania,
propagowanie stosowania nawozów sztucznych,
wspieranie hodowców bydła i trzody chlewnej,
współdziałanie z administracją państwową, doskonalenie prawa gospodarczego, współpraca z instytutami badawczymi.
Pruskie izby rolnicze położyły fundament pod rozwój kultury rolnej i były jednym z głównych filarów doskonałej organizacji ekonomicznej.
W przedwojennym Kreis Rosenberg utworzono 2 szkoły rolnicze: pierwsza powstała w Oleśnie w 1927r., druga rok później w Dobrodzieniu (jako filia szkoły rolniczej w Strzelcach Opolskich). Uczęszczała do nich dorosła młodzież męska (powyżej 18 roku życia), byli to przeważnie następcy, którzy mieli odziedziczyć gospodarstwo. Nauka trwała 2 lata. Uczniowie, oprócz przedmiotów ogólnych, mieli typowo rolnicze, takie jak: uprawa roli, hodowla zwierząt, botanika, choroby zwierząt hodowlanych, chemia rolnicza, prowadzenie rachunkowości rolniczej, zarządzanie gospodarstwem, elementy sadownictwa i uprawy warzyw, pomiary pól. Przy szkołach rolniczych istniały klasy żeńskie, w których uczono prowadzenia gospodarstwa domowego. Młodych rolników, oprócz nauczycieli, uczyli zarządcy majątków, urzędnicy, lekarze weterynarii lub specjaliści z zakresu hodowli i ochrony roślin - związani z izbami rolniczymi. Od 1924r. w wielu miejscowościach powiatu prowadzono dokształcanie młodych rolników, tzw. Fortbildungschule. Takie kursy rolnicze dla młodzieży męskiej odbywały się w w szkołach wiejskich w okresie jesienno-zimowym. Dziewczyny po ukończeniu szkoły podstawowej mogły przez 2 lata uczyć się gospodarstwa wiejskiego w tzw. Landwirtschaftliche Berufsschule für Mädchen. Uczono w niej prowadzenia gospodarstwa domowego, przetwarzania produktów spożywczych, gotowania, pieczenia, zasad higieny. Takie klasy istniały między innymi w Kadłubie Wolnym i Zębowicach. W zbiorach izby regionalnej w Zębowicach znajdują się kopie świadectw absolwentek tej szkoły oraz podręczniki ze szkoły rolniczej w Dobrodzieniu.
Znaczna część płodów rolnych, mleka, mięsa była przetwarzana na miejscu, w zakładach znajdujących się w naszych miasteczkach lub w majątkach ziemskich. Liczne młyny mełły zboże, większość z nich napędzała energia wody (np. młyny nad Prosną, wzdłuż Libawy w gm. Zębowice). W XX w. w wielu młynach zaczęto wykorzystywać maszyny parowe, później silniki elektryczne. Największy młyn parowy Jung&Riemann wybudowano w 1913 r. w Oleśnie. Był to największy młyn na Górnym Śląsku, posiadał własną bocznicę kolejową, zaopatrywał głównie miasta górnośląskie. Liczne były również gorzelnie, które znajdowały się w prawie każdym większym majątku ziemskim. Oprócz nich istniały jeszcze gorzelnie działające na zasadach spółek/spółdzielni (Brennereigenossenschaft). Rolnicy, członkowie spółek mieli udziały w gorzelni (od 1 do 4) i za dostarczane ziemniaki otrzymywali wywar gorzelniany/szlempę wykorzystywaną do karmienia bydła. Za 1 udział, czyli 5 ton ziemniaków, rolnik otrzymał 25 000 litrów wywaru rocznie, co wystarczało dla 5 krów. Największą gorzelnię wybudowano w 1936 r. w Oleśnie, o rocznej zdolności produkcji 200 000 l. spirytusu. Wszystkie gorzelnie w powiecie, w tym okresie, miały prawo wytwarzania 900 000 l. spirytusu rocznie. Mleko przetwarzano w 3 mleczarniach: w Oleśnie, Gorzowie i Dobrodzieniu. Gorzowska i dobrodzieńska mleczarnia działały jako spółdzielnie (Molkereigenossenschaft). Rolnicy – hodowcy mieli określone roczne kwoty mleczne, każda krowa miała indywidualną kartę, gdzie były zapisane jej dane i dzienna ilość udoju. Dostawcy mleka musieli przestrzegać zasad higieny, badana była zawartość tłuszczu w odbieranym mleku. Kilkanaście lokalnych masarni/ubojni zaopatrywało sklepy miejskie i wiejskie w wyroby wędliniarskie i mięsne. W majątku w Starym Oleśnie był zakład wytwarzania skrobi ziemniaczanej, natomiast w Wojciechowie istniała roszarnia lnu.
W dawnym powiecie oleskim istniały liczne istytucje o chrakterze spółdzielczym/Landwirtschaftliche Genossenschaften, które miały na celu finansowe wsparcie gospodarstw rolnych. Pozwolę sobie wymienić większość z nich:
Wiejskie kasy oszczędnościowo - pożyczkowe/Ländliche Spar- und Darlehnskassen, które udzielały głównie krótko- i średnioterminowych, niskoprocentowych pożyczek na zakup materiału siewnego, nawozów, środków ochrony roślin, maszyn. W latach 30-tych XX w. było ich ponad 20 w powiecie, o łącznym obrocie ponad 1 miliona marek rocznie. Najwięcej kas należało do grupy Raiffeisen. Odpowiednikiem kas pożyczkowych był założony w 1913 r. z inicjatywy ks. Pawła Kuczki Bank Ludowy w Oleśnie. Spełniał podobną rolę jak kasy spółdzielcze, jednocześnie był mecenasem życia polskiego w powiecie, działał z przerwami do 1939 roku.
Spółki wodne\/Wassergenossenschaften - najstarsze z nich były zakładane pod koniec XIX w. (np. Spółka wodna w Dobrodzieniu, 1888 r.), których celem było osuszanie pól i łąk, budowa systemu rowów i cieków, zastawek i małych zbiorników retencyjnych. Oprócz składek członkowskich spółki otrzymywały dotacje od administracji państwowej na realizację zadań statutowych.
Spółki elektryfikacyjne/Elektrizitätsgenossenschaften działały od połowy lat 20-tych XX w., zakładano je do elektryfizacji jednej lub kilku wiosek, w powiecie działało 14 spółek.
Spółdzielnie mleczarskie/Molkereigenossenschsften zapewniały stały odbiór określonej ilości mleka od poszczególnych rolników – członków spółdzielni, gwarantowały ustalone na walnych zebraniach ceny mleka.
Spółki gorzelniane/Brennereigenossenschaften.
Spółdzielcze magazyny towarów i produktów dla rolnictwa/Genossengeschaftliche Warenzentrale były lokowane zazwyczaj w okolicach stacji kolejowych, np. w Oleśnie, Dobrodzieniu, Zębowicach. W tych składach rolnicy mogli kupować materiał siewny, nawozy sztuczne, opał, różne materiały, narzędzia potrzebne w gospodarstwach rolnych. Na każdej stacji kolejowej istniały spedycje. Rolnicy mogli bez problemów otrzymywać lub przesyłać potrzebne materiały lub produkty wytwarzane w gospodarstwach. Wiekszość rolników należała do jednej lub kilku spółdzielni, przez co mogli wpływać na lokalny obrót produktami rolnymi oraz korzystać ze środków finansowych pozwalających na wzrost nakładów poprawiających efektywność gospodarowania.
Dynamiczne zmiany społeczne i sposobów gospodarowania w drugiej połowie XIX w. zostały zahamowane wraz z wybuchem I wojny światowej. Większość mężczyzn została zmobilizowana, nastąpił drastyczny deficyt rąk do pracy w polu. Wiele rodzin zostało osieroconych, co miało negatywny wpływ na efektywność większości gospdarstw. Kontyngenty, kartki żywnościowe, drożyzna wpędziły wiele rodzin w skrajną biedę. Koniec wojny nie przyniósł oczekiwanej poprawy życia. Niespokojny okres poprzedzający plebiscyt, nasilona brutalna agitacja, zarówno ze strony niemieckiej, jak i polskiej, powstania śląskie, podział Górnego Śląska (utrata części rynków zbytu), galopująca inflacja miały negatywny wpływ na życie ówczesnego społeczeństwa. Sytuacja społeczno – polityczna ustabilizowała się dopiero na początku lat 30 –tych XX w. Po kilku latach spokoju, rozwoju i prosperity w rolnictwie wraz z dojściem do władzy narodowych socjalistów rozpoczęły się przygowania do kolejnej wojny.
W niniejszym opracowaniu przedstawiłem jedynie zarys szerokiego i ciekawego zagadnienia, jakim jest dawne rolnictwo. Wyznaczało ono przez długi okres, nie tylko warunki życia i pracy, ale też tradycji i obrzędowości wiejskiej przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Dla dzisiejszych regionalistów, etnografów i historyków to bardzo ciekawy obszar wiedzy, który czeka na dalsze opracowanie.
Literatura:
Schlesisches Güter – Adresbuch, Breslau 1891
Heimat-Kalender des Kreises Rosenberg O/S: (1927 r., s. 83-86), (1937 r., s. 58-59, s. 80-83), (1938 r., s. 77-80), (1940 r., s.74-79)
Głos Olesna 1967, Franciszek Hawranek „Kanclerz Bruening w Oleśnie“
Zenon Jasiński, Frank Tosch, „Kronika szkolna jako źródło do dziejów edukacji (przykład Zębowice)”, Opole, 2013
dokumenty ze zbiorów Rudolfa Hyli
dokumenty i materiały autora tekstu
