Zarys szkolnictwa w Gminie Zębowice od czasów najdawniejszych do roku 1944
Autorzy: Gerard i Agata Wons
I Wstęp
Szkoły powstawały wraz z rozwojem chrześcijaństwa. Początkowo pojawiały się one w centrach diecezji, później przy klasztorach i parafiach. Najstarszą szkołą na Śląsku była szkoła katedralna we Wrocławiu, wzmiankowana już w 1212 roku.
Pierwsza wzmianka o szkole na ziemi oleskiej pochodzi z 1375 roku. Została założona przez kanoników regularnych w Oleśnie przy Rynku Solnym. Mimo rozwoju sieci parafialnej, rozwój szkolnictwa następował bardzo powoli.
W 1592 roku w Diecezji Wrocławskiej wprowadzono zarządzenie nakazujące proboszczom prowadzenie katechizacji. Przyczyniło się ono do wzrostu liczby szkół parafialnych w XVII wieku. Jednak uczęszczała do nich niewielka liczba dzieci (chłopców), gdyż nie było obowiązku uczenia się.
II Szkoła parafialna w Zębowicach
Ze sprawozdania z wizytacji kościelnej przeprowadzonej w 1679 roku dowiadujemy się o istnieniu szkoły parafialnej. Istniała ona od 1640 roku i była prowadzona przez organistę Paula/Pawła Piskę. Oprócz grania i uczenia dzieci Piska zajmował się kowalstwem i z tego się utrzymywał. Nie wiadomo, gdzie odbywała się nauka, czy w wynajmowanej izbie, czy w kościele.
Głównym celem nauczania była katechizacja, nauka czytania, ministrantury i pieśni kościelnych. Koszty utrzymania takiej szkoły ponosił proboszcz. Rodzice płacili niewielkie kwoty pieniężne lub przekazywali dary rzeczowe. Jak długo istniała ta szkoła, tego nie wiemy. Zapewne więcej informacji o funkcjonowaniu tej szkoły było zapisanych w księgach parafialnych prowadzonych systematycznie od połowy XVII wieku. Niestety spłonęły one wpożarze plebanii w 1945 roku.
Przed rokiem 1740 w powiecie oleskim było tylko 10 szkół, brak jest informacji o szkole w Zębowicach. Najbliższe szkoły znajdowały się w Dobrodzieniu, Wysokiej i Oleśnie.
Tło historyczne
W tym czasie Śląsk podzielony był na księstwa i należał do Cesarstwa Austriackiego pod panowaniem cesarza Karola VI. Po jego śmierci w 1740 roku na tron wstępuje córka Maria Teresa. Chwilowe trudności cesarstwa wykorzystuje król pruski Fryderyk II. Wkracza z wojskami na Śląsk i zajmuje miasta (wojny śląskie). Na mocy układu pokojowego z 11.06.1742 roku Prusy zajmują Śląsk.
III Wprowadzenie obowiązku szkolnego
Po włączeniu Dolnego i Górnego Śląska oraz Hrabstwa Kłodzkiego do Prus zostaje wprowadzona nowa administracja. Śląsk podzielono na departamenty i powiaty. Fryderyk II postanawia wprowadzić obowiązek szkolny na Śląsku.
W 1764 roku Kamera Wrocławska wzywa starostów do zakładania szkół. Określono regulaminy i zasady ich wprowadzania. Obowiązek ten spoczywał na właścicielach ziemskich lub samodzielnych gromadach, jak np. Kadłub Wolny.
Szkoły musiały rozpocząć działalność w latach 1765-66 (kara 50 talarów za zwłokę w zakładaniu szkół). Za bazę odpowiadali właściciele majątków lub samodzielne gromady. Proboszczowie mieli nadzór nad jakością nauczania, wyznaczali kandydatów na nauczycieli.
Tak powstała pierwsza sieć szkół w naszej gminie. Miały one niewiele wspólnego ze współczesnymi szkołami.
1766 rok – Radawie, właściciel dworu, gen. von Szekely zakłada szkołę, 1 nauczyciel Franciszek Albrecht, budynek szkolny – drewniana chałupa nad stawem, 1 izba lekcyjna, ok. 30-40 dzieci.
Kadłub Wolny – w tym samym czasie (brak dokładnej daty) powstaje szkoła, 1 izba lekcyjna, 1 nauczyciel, budynek znajdował się na Kaplerowni.
Zębowice – nie wiadomo, gdzie była pierwsza szkoła, najprawdopodobniej w rejonie Domu Spotkań i urzędu gminy. Wprowadzenie obowiązku szkolnego napotkało wielką niechęć i opór mieszkańców. Głęboka niewiedza, prawie 100 % analfabetyzm, bardzo trudne warunki życia, poddaństwo, pańszczyzna – wszystkie te czynniki przemawiały przeciwko posyłaniu dzieci do szkoły. Również warunki nauki były bardzo prymitywne:
brak podziału na klasy,
ciasnota, złe warunki lokalowe, wilgoć,
nauka trwała od św. Marcina do św. Jerzego (w okresie jesienno-zimowym).
Pierwsze szkoły to były adaptowane pomieszczenia i budynki (chałupy drewniane) donauki. Tak samo nauczyciele – to osoby umiejące czytać i pisać, o ich zatrudnieniu decydował ksiądz i właściciel majątku.
Około 1770 roku tylko 50% dzieci chodziło do szkoły. Dobrodziejstwo powszechnej nauki doceniono dopiero w drugim i trzecim pokoleniu, był to ogromny proces społeczny, który zmienił świadomość ówczesnego społeczeństwa. Pierwszy okres rozwoju szkolnictwa trwał do czasu wojen napoleońskich.
23.03.1802 roku przeprowadzono wizytację szkoły w Kadłubie Wolnym, dokonał jej inspektor szkolny ks. Jan Gałeczka w obecności kierownika szkoły Andrzeja Pason’a i sołtysa Miozgi. Cytat ze sprawozdania:
Szkoła liczy 80 dzieci, obecnych tylko 48. Nie wszyscy mają książki do nauki, nie są podzieleni na klasy. Uczniowie nie wychowani. Godziny powtórzeniowe w niedzielę po południu dla 44 uczniów.
Okres wojen napoleońskich (1807-1814)
W 1807 wojska napoleońskie wkraczają na Śląsk. Rozpoczyna się wojna, następuje załamanie administracji. Jest to trudny czas dla ludności, stagnacja w oświacie, pozamykane szkoły, brak pieniędzy na szkolnictwo.
Okres stabilizacji, rozwój przemysłowy, dalszy rozwój szkolnictwa
W 1816 powstaje Rejencja Opolska, następuje usprawnienie administracji, rozpoczyna się szybki okres rozwoju gospodarczego. Następuje systematyczny rozwój szkolnictwa:
rosną wymagania wobec nauczycieli, są oni coraz lepiej przygotowani do zawodu, kończą Seminaria Nauczycielskie (Opole, Głogówek, Pyskowice, Kluczbork, Olesno),
powoli rosną pensje, chociaż dalej pracują w bardzo trudnych warunkach, na jednego nauczyciela przypada ponad 100 uczniów,
powstają nowe szkoły, przybywa uczniów.
Pierwszym wykształconym nauczycielem z Zębowic był August Ziontek, ur. w 1835r., ukończył Seminarium Nauczycielskie w Pyskowicach, od 1856r. nauczyciel w Kościeliskach, później kierownik szkoły w Biskupicach.
Radawie, 1825 rok, hrabia von Ballestrem buduje nową drewnianą szkołę krytą gontem, koszt 588 talarów: 1 izba lekcyjna i mieszkanie dla nauczyciela. Do szkoły chodzi 189 dzieci. W 1851 roku liczba dzieci dochodzi do 200, zatrudnia się 2 nauczyciela, przebudowano szkołę i dobudowano mieszkanie.
Kadłub Wolny - w 1820 jest 147 uczniów, w tym 20 z Osiecka, bardzo trudne warunki do nauki, 1 ciasna izba, potrzeba budowy nowej szkoły, sprawa ciągnie się ponad 10 lat. W 1842 w miejscu rozebranej gorzelni wybudowano szkołę 2-izbową na podmurówce, krytą strzechą (budowniczy Gonska z Dobrodzienia). Do szkoły chodzi ponad 200 dzieci, kierownik Michał Prudło, 2 nauczycieli.
Knieja – od 1823 roku istnieje szkoła dla uczniów z Kniei i Chobia.
Zębowice, 1842 rok – do szkoły chodziło 158 uczniów (w tym dzieci z Pruskowa i Poczołkowa), uczył tylko jeden nauczyciel Emanuel Halama. Od 1855r. zatrudniono drugiego nauczyciela - Michaela Suliga, szkoła liczyła 244 uczniów.
W 1862 roku wybudowano pierwszą murowaną szkołę: 2 klasy i 2 mieszkania dla nauczycieli. Obecnie na tym miejscu znajduje się Dom Spotkań.
W 1871 roku przeprowadzono pierwszy spis powszechny w Prusach. Wynika z niego, że w Zębowicach było 24% analfabetów, w Radawiu 18%. Brak danych z innych miejscowości naszej gminy.
W 1886 roku wprowadzono zarządzenie policyjne o karaniu rodziców lub opiekunów za absencję uczniów. Np. ucz. Karolina Wojtaszczyk z Radawia opuściła 504 dni w ciągu 8 lat nauki. Chłopi chętniej płacili kary niż wynajmowali obcych do pracy w polu.
W 1888 roku otwarto filię szkoły radawskiej dla 75 uczniów w Łące, nauczyciel Wanke.
Pod koniec XIX w. powstają kolejne murowane szkoły:
w Radawiu (1893-94), powstaje duża, murowana szkoła, koszt bud. 21 686 marek (obecnie plebania),
w Zębowicach (1895), wybudowano 2 budynek szkolny: 2 klasy i mieszkania dla 2 nauczycieli (obecny budynek urzędu gminy),
w Łące (1902), powstaje murowana szkoła.
Na przełomie wieków XIX i XX liczba uczniów w kadłubskiej szkole przekracza 300 dzieci, istnieje konieczność rozbudowy szkoły i zatrudnienia 5 nauczyciela. Od lat rozważana była budowa szkoły w Osiecku. Sytuacja w kadłubskiej szkole była najtrudniejsza ze wszystkich szkół w całej gminie. Ciasnota, dym z pieców, ciemne, małe klasy - według inspektorów szkolnych były „pożałowania godne” Aby poprawić tę sytuację postanowiono wybudować szkołę w Osiecku dla 63 dzieci. Jej otwarcie nastąpiło 27.07.1912 roku. Jednocześnie w tym samym roku rozpoczęto budowę szkoły w Kadłubie, którą uroczyście otwarto i poświęcono 7.02.1913 roku. Koszt budowy – 74 500 marek.
Okres I wojny światowej i III Powstania Śląskiego
To kolejne ciężkie lata: wielu ojców i starszych braci wcielono do wojska, zajęcia w szkole ograniczono, dzieci musiały pracować w polu, bieda, wiele rodzin dotyka śmierć najbliższych. W 1921 roku, w czasie walk powstańczych również nie było lekcji. Szkoły zamieniono na miejsca opatrunku rannych, przebywali tam walczący po stronie polskiej lub niemieckiej.
Lata 30-te XX w.
W 1932 roku wybudowano szkołę w Pruskowie, a krótko przed wybuchem II wojny wybudowano nową szkołę w Radawiu. Otwarto ją 1.10.1938 roku, była nowoczesna, dobrze wyposażona.
W Zębowicach też rozpoczęto przygotowania do budowy nowej szkoły. Wybudowano dom nauczyciela, przygotowano boisko, zgromadzono materiał budowlany. Zbliżająca się wojna zniweczyła te plany.
IV Proces dydaktyczny, czego i jak uczono?
Okres od 1766 do 1816 roku
Początki wprowadzenia obowiązku szkolnego były trudne:
niechęć chłopów do posyłania dzieci do szkoły ( musiały pracować w polu i domu),
brak odpowiednich pomieszczeń do nauki,
nauczyciele nie byli przygotowani do nauczania,
nauka trwała w okresie jesienno-zimowym,
brak dróg, złe warunki pogodowe, choroby dzieci, brak obuwia i odzieży,
brak podziału na klasy, przedmioty, brak podręczników,
znikoma znajomość j. niemieckiego.
Podstawowe zadania szkoły:
zwalczanie głębokiej niewiedzy i analfabetyzmu,
nauka czytania, pisania i liczenia,
przekazywanie racjonalnej wiedzy o otaczającym świecie,
katechizacja, nauka pieśni religijnych,
nauka j. niemieckiego.
Nauczyciele byli najczęściej organistami lub pisarzami gminnymi.
Okres od 1816 roku do końca XIX w
Po okresie wojen napoleońskich następuje ponowny rozwój szkolnictwa, podnosi się poziom nauczania i wykształcenia nauczycieli.
Po zniesieniu poddaństwa (1807) chłopi uwłaszczają się, kupują ziemię, budują nowe gospodarstwa.
Dzieci chodzą do szkoły przez cały rok. Do połowy XIX w. w większości szkół uczył tylko 1 nauczyciel, często miał ponad 100 uczniów, lekcje powtórzeniowe odbywały się w niedzielę po południu. W 2 p. XIX w. zatrudnia się drugiego i kolejnego nauczyciela.
W 1851 roku szkoły w naszej gminie wizytuje radca szkolny ks. Bernard Bogedain, późniejszy biskup wrocławski. W sprawozdaniu dla Rejencji Opolskiej zaleca nauczanie dwujęzyczne (korzystanie również z polskich podręczników).
Materiał nauczania podzielono na przedmioty. Oprócz już istniejących: j. niemiecki, rachunki, religia, przyroda (geografia, biologia, elementy fizyki), historia wprowadzono nowe przedmioty:
gimnastykę (1863), np. na pastwisku wiejskim w Radawie urządzono boisko,
gotowanie i robótki ręczne dla dziewcząt,
Heimatkunde, - naukę o regionie, regionalizm z elementami wiedzy o rozwoju przemysłu.
W 2 połowie XIX w. rozpoczyna się podział na klasy.
W 1872 roku nadzór nad całym szkolnictwem (w tym podstawowym) przejmuje państwo, księża przestają być inspektorami szkolnymi. Od tego roku wyeliminowano j.polski z nauczania w szkołach, oprócz katechezy.
Rok szkolny rozpoczynał się 1. kwietnia, kończył się z końcem marca. Co roku odbywały się wizytacje, egzaminowano uczniów, sprawdzano ich postępy w nauce.
Nadal praca nauczyciela była b. trudna, często byli przemęczeni. Np. radawski nauczyciel Otton Holc z nadmiaru pracy zachorował psychicznie i zmarł w szpitalu w Toszku.
Nauczanie w I połowie XX wieku
Uczniowie nadal chodzą 8 lat do szkoły. Byli podzieleni na 4 klasy. Każdy rocznik chodził 2 lata do tej samej klasy. Tygodniowa ilość godzin dla poszczególnych klas:
kl. najstarsza (1. oberste Klasse) 30 godz.
kl. druga (2. oberste Klasse) 26 godz.
kl. trzecia (3. Klasse) 20 godz.
kl. czwarta, najmłodsza (4. Klasse) 14 godz.
Uroczystości szkolnych prawie nie było, ważny był pierwszy dzień w szkole. Dzieci przychodziły z matkami. Były uczeń z Zębowic Paul Krafczyk tak opisuje rozpoczęcie nauki:
1 kwietnia 1918 poszliśmy z matką o godz. 13-tej do szkoły, po drodze kupiliśmy tabliczkę do pisania. Nauczyciel Frasek wziął nas pod opiekę, każdego ucznia zaprowadził do ławki. Widziałem jak matka z nim rozmawia, potem dał mi 1 markę "na dobry początek".
Dopiero pod koniec lat 20-tych pierwszaki zaczęły otrzymywać rogi obfitości, tzw. tyty.
Uczniowie nadal uczą się tych samych przedmiotów. Na koniec otrzymywali świadectwo ukończenia szkoły. Można je opisać na podstawie świadectwa uczennicy Julii Nieslony z Kadłuba z 1903 r. Oceniane były: pilność/pracowitość, wyniki z poszczególnych przedmiotów (skala ocen od 1 do 6), zachowanie (oceny 1-5). Na świadectwie podawano ilość opuszczonych dni nauki.
Podręczniki do takich przedmiotów jak j. niemiecki (czytanki, elementarz), historia, historia , katechizm były wydawane dla poszczególnych prowincji. Np. czytanka dla klas starszych z 1900 roku dla Prowincji Śląskiej rozpoczyna się odwołaniem do Boga, do rodziny, ojczyzny. W drugiej części są teksty poświęcone regionalizmowi, historii regionu, są opisy zwyczajów i tradycji.
Kolejnym trudnym okresem dla szkolnictwa były lata I wojny światowej. Część nauczycieli wysłano na front, lekcje były skrócone, nastały ciężkie czasy dla wielu rodzin. Dzieci traciły swoich najbliższych (ojców i braci).
W czasie III Powstania również nie było lekcji, szkoły zamieniano na punkty opatrunkowe dla walczących po obydwu stronach.
W 1924 zarządzeniem ministra oświaty powstają Rady Rodziców/Elternbeirat. Jesienią tego roku przeprowadzono w szkołach pierwsze wybory do tych rad.
Do maja 1927 nadzór nad szkołami sprawował inspektorat szkolny z Olesna, od 1 czerwca tego roku nadzór przejął inspektorat w Dobrodzieniu.
Przez cały czas szkoły miały charakter wyznaniowy. Wszystkie szkoły w naszej gminie były katolickie, dopiero w czasach nazistowskich uczono religii oddzielnie w kościele. Religii uczyli świeccy nauczyciele: nauczano prawd wiary, przykazań, sakramentów i historii biblijnej. Codziennie nauka rozpoczynała się modlitwą.
W nauczaniu kładziono duży nacisk na: ćwiczenie pamięci (nauka wierszy, piosenek, liczenie, tabliczka mnożenia), staranne pisanie (kaligrafia), umiejętność poprawnego pisania, ortografię, naukę czytania, ćwiczenia gimnastyczne. Dzieci uczyły się liter i pisma gotyckiego oraz łacińskiego. Teksty w podręcznikach były pisane gotykiem. Podręcznik i książka były podstawowym źródłem wiedzy i informacji. Uczniom zapewniano coraz lepsze warunki do nauki. W latach 30-tych pojawiają się ławki dwuosobowe. Dzieciom organizuje się wycieczki piesze i wyjazdy wakacyjne.
12 marca 1939 roku do szkoły w Radawiu przyjeżdża 15-osobowa Państwowa Komisja Szkolna z Berlina i Wiednia. Badano poziom opanowania wiedzy, stan zdrowia dzieci, prowadzenie dokumentacji szkolnej. Wyniki nauczania były dobre, stwierdzono fatalny stan uzębienia uczniów. Dlatego przysłano stomatologów, którzy od maja do sierpnia leczyli dzieci, a później dorosłych mieszkańców wsi.
Okres II wojny prowadzi do stopniowego załamania funkcjonowania oświaty i działalności szkół, część nauczycieli powołano do wojska, skracano zajęcia szkolne, łączono klasy. Wydatki wojenne powodowały znaczne obniżenie środków finansowych przeznaczanych na utrzymanie i funkcjonowanie ówczesnych szkół. Nauka kończy się w 1944 roku.
V Szkoła Dokształceniowa / Fortbidungsschule
W 1924 roku wprowadzono dla dorosłych obowiązek dokształcania się w tzw. Fortbildungsschule. Nauka była prowadzona w okresie od 1.XI do 30. III. Zajęcia te prowadzono w Radawiu, Zębowicach, Kniei i Kadłubie.
VI Rolnicza Szkoła Zawodowa dla Dziewcząt w Kadłubie Wolnym
W Kadłubie w starej, drewnianej szkole istniała w latach 40-tych 2-letnia „Szkoła Rolnicza dla Dziewcząt” Uczono w niej prowadzenia gospodarstwa domowego, wiedzy z zakresu rolnictwa. Zajęcia prowadziła nauczycielka Blaschke. Dowodem na to są 2 zachowane świadectwa tej szkoły.
Bibliografia:
Ryszard Piech „Na progu ósmego stulecia Wolnego Kadłuba”, 1993
Ryszard Piech „Kronika Radawia”, 1979
Josef Wons „Geschichte von Dorf und Herrschaft Radau/OS”, 1985
Josef Wons „Zur Schule in Zembowitz und zur Schulentwicklung in Preußen“
Ks. Bernard Joszko „Parafia Biskupice koło Olesna“, 2006
Iwona Zygmunt, Marek Koloch „Szkoła na przestrzeni wieków...”, 2002
Gerard Wons – dokumenty i zdjęcia
Last updated